Уншиж байна...

 

- Хөвсгөлд нэг доор 10 гаруй булш тоносон хэрэг гарсан ч цагдаагийнхан хаажээ -

Буурал түүхийн улбаа болж үлдсэн эртний булш, хиргисүүр манай орны өнцөг булан бүрт бий гээд хэлчихэд хилсдэхгүй.Өвөг, дээдсийн цогцсыг оршоож онголсон тэдгээр газрыг өнөөдөр хэн дуртай нь онгичиж, хэдэн яс гарвал тарааж чулуудчихаад, алт эрдэнэсийг нь авч ашиг хонжоо олох гэж улайрч байна.Ингэснээрээ эх түүхээ буртаглан баллуурдаж, ирээдүй хойчдоо Монголын түүхийн баримт гэж ийм зүйл байдаг юм гээд үзүүлэх эд өлгийгүй болгож буй.Харамсалтай нь, мөнгө цагаан, нүд улаан болсон өнөө цагт түүх соёлын өвийг устгаж байгааг ойшоох газар алга.Хэдэн археологич, түүхч л булш, хиргисүүр тонож байгаад анхаарлаа хандуулаач ээ хэмээн төр, засаг, орон нутаг, холбогдох газруудад нь ханддаг ч хад мөргөсөнтэй адил үр дүнд хүрэхгүй байсаар.Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуульд соёлын биет өв гэж түүхэн тодорхой орон зай, цаг үеийг төлөөлөх биетээр оршин байгаа дурсгалыг хэлэхээр хуульчилсан.

Уг хуулийн тавд

угаар зүйлд “Да­раах соёлын биет өвийг өм­чийн хэлбэр харгалзахгүйгээр түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалд ха­мааруулна” хэмээжээ. Түүн дотор эртний ургамал, амьтны чулуужсан олдворт газар, эртний хүний оршин сууж байсан ул мөрийг хадгалсан соёлт давхарга, чулуун зэвсгийн олд­ворт газар, хадны зураг, бичээс, булш, хиргисүүр, оршуулга, тахил, тайлгын байгууламж, эртний хот суурин, сүм хийдийн үлдэгдэл, архитектурын дурсгал, хөшөө дурсгал гэх зэргээр олон зүйлийг багтаасан юм. Хуулиар ийнхүү хамгаалахаар тусгачихаад байхад амьдрал дээр хэрэгжиж буй нь үгүй. Соёлын биет өв бол тухайн улс үндэстний оюун ухаан, хүч хөдөл­мөр шингэсэн, түүхэн тодорхой орон зай, цаг үеийн аль нэг хэсгийг тө­лөөлж чадах түүх, соёл урлаг, шинж­лэх ухааны ач холбогдолтой эд өл­гийн зүйл төдийгүй хүн төрөлхтний түүх, соёл иргэншлийн баримтат гэрч болдог гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Тэгэхээр булш, хиргисүүр гэдэг бол монгол түмний эртнээс нааш оршин тогтнож ирсэн түүхийн баримтат гэрч учраас төрийн хам­гаалалтад байх ёстой.Дээрх хуулийн 30.1-д “Түүх, соёл, шинжлэх ухааны ач холбогдол бүхий үнэт зүйл оршин байгаа нутаг дэвсгэр, газрын хэвлий нь төрийн хамгаалалтад байх бөгөөд аливаа олдвор нь төрийн өмч мөн” гэж заасан ч хууль бус малтлагаар олдсон эд өлгийн зүйлийг иргэд хоо­рондоо арилжаалж, дэлгүүр, музей нээх, заримыг нь хил давуулан най­маалцаж байгаа нь хууль хэрэгжихгүй байгаагийн тод илрэл гэлтэй.

Дулаарахаар гүйцээн тонох гэж бэлдсэн булш. Өмнөговь аймгийн Булган сумын нутаг

ЦОЛ НЭМЭХЭД НЬ ХӨШҮҮРЭГ БОЛДОГГҮЙ УЧРААС ЦАГДААГИЙНХАН ҮЛ ОЙШООДОГ

Монгол Улсын нутаг дэвсгэр Төв Азийн эртний нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн төв учир археологийн дурсгал арвин.Дийлэнхийг нь оршуул­гын дурсгал буюу булш, хиргисүүр эзэлж байгаа.Нүүдэлчдийн оршуул­гын дурсгалын дийлэнх нь газрын гүнд байх ба өнгөн хөрсөн дээрээ чу­луун байгууламжтай хэмээн “Булш хиргисүүрийн дурсгалт газруудын хадгалалт хамгаалалтын өнөөгийн байдал, цаашдын зорилт” гэсэн илт­гэлдээ ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн, доктор, дэд профессор Ц.Төрбат, докторант Ч.Ерөөл-Эрдэнэ нар бичжээ.

Эрт цагт бие биедээ дайтсан овог аймгууд өрсөлдөгчийнхөө өвөг дээд­сийн булш, оршуулгыг нь сүйтгэж доромжилдог байж.Харин өнөө цагт ашиг олохын төлөө булш хиргисүү­рийг хайр найргүй устгаж, түүхийн ул мөрийг баллаж байгаа билээ.Ма­гадгүй энэ нь олон зуу, мянган жилийн шаштиртай Хүннү гүрэн, Их Монгол Улсын түүхийг гуйвуулахад хялбар болгох нэг арга, харь гүрний бодлого ч байхыг үгүйсгэхгүй.ЗХУ-ын нөлөөн доор 1990-ээд оноос өмнөх 70 жилд Монголын түүхийг яаж баллуурд­сан билээ дээ.Түүн шиг эртний түү­хийн минь эх сурвалжийг арилгаж, өөрчлөн бичээд улс үндэстний минь дархлааг үгүй хийх гэсэн оролдлого ч байж болзошгүй шүү дээ.

Үндэсний аюулгүй байдал, тус­гаар тогтнолд заналхийлэх хэмжээ­ний ийм хэргийг цагдаагийнхан шалгаж шийдвэрлэлгүй, тэгсхийгээд хаачихдаг нь харамсалтай.Соёлын өвийн эсрэг гэмт хэргийг илрүүлж, шалгаж шийдвэрлэсэн ч удирдлага нь онц хүнд, ноцтой хэрэг илрүүлсэн­тэй адил үнэлдэггүй, цол нэмэхэд хөшүүрэг болдоггүй учраас үл ой­шоодог гэж үзэх хүн цөөнгүй бий.Зарим сумын хэсгийн төлөөлөгч нь булш, хиргисүүр ухаж тоносон хү­мүүсийн тухай мэдээлэл авч, хэн хийснийг нь тогтоодог ч нутгийн ир­гэдтэйгээ өс өвөрлөөд яах вэ хэмээн хэрэг үүсгэн шалгадаггүй гэсэн.Уг нь өнгөрсөн долдугаар сарын 1-нээс хэрэгжсэн Эрүүгийн хуульд Соё­лын өвийн эсрэг гэмт хэрэг гэсэн бүлэг оруулж хуульчилсан.Түүнд тусгаснаар түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг санаатай эвдсэн, гэмтээ­сэн, устгасан бол эрүүгийн хариуц­лага хүлээлгэхээр заасан юм.Гэвч цагдаа, прокурорынхон хууль хэрэг­жүүлээгүй тохиолдол гарчээ.

Хөвсгөл аймгийн нутаг, Улаан тайгад нэг доор байх олон тооны (албан бус мэдээллээр 10 гаруй) булш, хиргисүүр сүйтгэсэн хэрэг өнгөрсөн аравдугаар сард гарч, цаг­даагийнханд нь мэдээлэл очсон аж.Тус аймгийн Цагдаагийн газрынхан мэдээллийн дагуу шалгаад эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзсан гэнэ.Хэ­рэгсэхгүй болгосон шалтгааныхаа талаар цагдаагийнхан тайлбарлахдаа “Тэдгээр булшнаас чухам ямар зүйлс гарсныг тогтоох боломжгүй учраас хэргийг хаасан” гэсэн юм.

Уг нь цагдаагийн байгууллага Соёлын өвийн эсрэг гэмт хэрэгтэй тэмцэх тусгай нэгж байгуулахаар ярьж байсан нь саяхан.Харамсалтай нь, ажил хэрэг болоогүй л байна. Бод­вол нөгөө л төсөв санхүүгийн хүнд­рэл гэх амны уншлага болсон үгээ­рээ хаацайлаад үүнд санаа тавихгүй байгаа болов уу.

БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ НЭРЭЭР ТҮҮХИЙН ДУРСГАЛЫГ СҮЙТГЭЖ БАЙНА

Сүүлийн жилүүдэд бүтээн бай­гуулалт, уул уурхайн ашиглалт, ол­борлолт нэрээр энд тэндгүй газар сэндийчих болсон.Үүний золиосонд хэчнээн булш, хиргисүүр, дурсгал сүйдсэнийг тогтоох боломж үнэндээ алга.“Алт” хөтөлбөрийн хүрээнд зах замбараагүй үйл ажиллагаа явуул­сан уурхайнхан соёлын өвийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдэгчдийг манлайлна.Уг нь хуульд үйл ажиллагаа явуулах талбайд нь булш, хиргисүүр, түүх соёлын дурсгал байвал авран хамгаа­лах, судалгаа шинжилгээ хийлгэхээр тусгасан байдаг ч мөнгөөр бүхнийг шийдэж болно гэдэг уурхайн эзэд энэ заалтыг огт хайхраагүй.Тийм­дээ олон зуугаар тоологдох дурсгал сүйтгэсэн. Тухайлбал, ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийнхэнд буй баримтад “Төв аймгийн Заамар су­мын нутаг Заамарын гүүрнээс Дар­хан-Уул аймаг хүртэлх олон голын хөндийд сүүлийн 15 жилийн турш гадаад, дотоодын 50 гаруй аж ахуйн нэгж уул уурхайн ажил явуулж эрт­ний дурсгалуудыг бүрмөсөн устга­сан. 2000 онд Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын Өлтийн аманд ажил­лаж байсан “Эрэл” компанийн алт­ны уурхайн ашиглалтын талбайгаас хэдий үед хамаарах нь тодорхойгүй хэд хэдэн хүний яс гарсан.20 км урт, 3-5 км өргөн уг талбайг бульдозероор тэгшлэхдээ тэдгээр дурсгалыг тэр гэхийн тэмдэггүй болтол сүйтгэж, ямар ч баримтгүй болгосон байна.

2002 оны долоо, наймдугаар сард Мянганы замын ажил гүйцэтгэж бай­сан БНХАУ-ын зам, гүүр, барилгын компани Дашинчилэн сумын нутаг Чинтолгойн Хятаны үеийн хэрэмт хотын дэвсгэр газарт тэсэлгээ хийж, эксковатораар ухаж барилга байгууламжийн ул мөр бүхий газрыг сүйт­гэсэн” хэмээн дурджээ.Энэ мэтийн баримтыг үргэлжлүүлэн дурдаж болох юм билээ.

Уг нь Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуулийн 38 дугаар зүйлд пал­еонтологи, археологи, угсаатны мэр­гэжлийн байгууллагаар урьдчилан хайгуул, судалгаа хийлгэхгүйгээр хот суурин, барилга байгууламж ба­рих, шинээр зам тавих, тариалангийн талбай олгох, усан цахилгаан станц байгуулах, ашигт малтмалын хайгуул хийх, ашиглах зэрэг аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулахад зориулж газар олгохыг хориглохоор заасан. Ингэж хуульчилсан хэдий ч аж ахуйн нэг­ жүүд ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн Археологи, палеонтоло­гийн дурсгалыг авран хамгаалагч мэргэжлийн хүмүүст гаргах хөрөн­гөндөө гар татдагаас түүх соёлын дурсгалд халдах тохиолдол байсаар.

БАЯН-ӨЛГИЙН КАЗАХУУД ХАДНЫ ОРШУУЛГЫГ ЗАРНА ГЭЖЭЭ

Эртний эдлэл, түүх соёлын дурс­галт зүйл өндөр үнээр авна гэдэг зар байнга зурагтаар гардаг.Үүний цаана янз бүрийн бодлого явж байж ч мэдэх.Сүүлийн жилүүдэд булш хиргисүүр тонож, дотроос нь занданшуулсан шарил, оршуулга гарган арилжи­хыг завдсан тохиолдол нэг бус удаа гарч байна.Архангай аймгийн Ца­хир сумаас цорж лам Санжжавын занданшуулсан шарилыг ухан, хотод авчран худалдах гэж байсан хэрэг нэг хэсэг дуулиан тарьсан.Тэгвэл алс Баян-Өлгийд хадны оршуулгыг зах дээр байгаа юм шиг зарахыг оролдсон тохиолдол гарсныг архео­логичид, судлаачид баталж байна.Баян-Өлгийнхөн түүхийн дурсгалыг устгасан тохиолдол нэг бус гэнэ.Тус аймгийн Цэнгэл сумын Могойн голд хасгуудын оршуулгын газар байгуу­лахдаа хүрэл зэвсгийн үеийн том хир­гисүүрийг сүйтгэсэн гэнэ.Мөн VIVIII зууны үеийн хүн чулууг хугалан авч сумын оршуулгын хэрмийн хаал­гыг дарж тавьсан байжээ.

“Адидас”-тай эмэгтэйн шарил гэж нэг хэвлэлд бичиж байсан хадны ор­шуулгын дурсгал Алтайн уулсаас олд­сон байдаг.Яг түүн шиг оршуул­гыг Баян-Өлгийн казахууд олсон гэх мэдээллийг Археологи, палеонтоло­гийн дурсгалыг авран хамгаалагч нар авчээ.Алтайн барагшун түүх нэрээр уул хадаар тэнэж яваад иргэд хадны ийм оршуулга олох тохиолдол мэр сэр гарч байгаа аж.Ингээд бөөн зар­дал чирэгдэл болж, арайхийж очтол олсон хүмүүс нь “Мөнгө өг.Зарна. Эсвэл төрөөс одон медалиар шагна” гээд халгаахгүй байжээ.Гэтэл нөгөө авран хамгаалагч нарт ямар ч төсөв хөрөнгө байхгүй учраас хий дэмий л шогширсоор хоцорсон гэх.Энэ мэ­тээр түүх, соёлын өвийг авран хам­гаалах үйл ажиллагаа явуулах ёстой мэргэжлийн хүмүүс нь хөрөнгө мөнгөгүйн улмаас ажлаа зохих ёсоор хийхэд бэрхшээл тулгардаг аж.

Гэтэл тонуулчид гадаадын өндөр үнэтэй металл хайгч төхөөрөмжөөр “зэвсэглэн” булш, хиргисүүр болго­ныг тандаж явна. Түүгээр ч зогсохгүй туулах чадвар сайтай “Фургон”, “Ланд круйзер”-ийг тоноглон булш хирги­сүүрийг 4-5 цагийн дотор тоноод явчихдаг болжээ. Дээр дурдсан, Хөвс­гөлийн Улаан тайгад эртний булш хиргисүүр тоносон хэргээс харахад тонуулчид ихэд мэргэшсэн байгаа гэнэ.Оршуулгын толгой хэсгийн шо­роог ухаж, машиндаа бэхэлсэн тусгай татлагаар таг чулууг нь татаад дотор нь байх эд зүйлсийг нь тоночихсон байж.Тонуулчид дунд археологи, палеонтологийн чиглэлээр номын дуу сонссон залуус ч байх магадлал­тайг мэргэжлийн хүмүүс хэлнэ лээ.Уг нь манай улсын нутаг дэвсгэрт археологийн малтлага, ялангуяа булш, хиргисүүрийн дурсгалыг суд­лах зөвшөөрлийг БСШУСЯ-ны тусгай комиссоос олгодог юм билээ.Харин тонуулчид ямар ч зөвшөөрөлгүй яв­даг нь ойлгомжтой.Тиймээс нутгийн иргэд түүх, соёлын дурсгалаа бүрэн бүтнээр нь авч үлдэхийн тулд сонор соргог байж, тусгай зөвшөөрөлтэй, эсэхийг нягтлах нь гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлж буй нэг хэлбэр.Харин төрийн байгууллагууд уялдаа­ тай ажиллаж маш яаралтай булш, хиргисүүрийн дурсгалын хадгалалт, хамгаалалтыг сайжруулах, улсын бүртгэл мэдээллийн нэгдсэн санг бүрдүүлэх шаардлагатай болжээ.Хэрэв ингэхгүй бол бид түүхийн баримт гээд гаргаад ирэх дурсгалгүй болоход ойрхон байна.

Бусад мэдээ

Apr 04, 2024 1471

НИЙТЛЭЛ

Mar 30, 2024 1416

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

Mar 30, 2024 451

ЯРИЛЦЛАГА

Mar 12, 2024 745

МОНГОЛЫН ТҮҮХ

Баруун баннер

Баруун баннер

Calendar 2018

Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Ханшийн мэдээ

Холбоо барих

 

  •  Баянзүрх дүүрэг , 1-р хороо , 22 дуаар байр , 22 тоот.
    Шуудангийн хайрцаг: Улаанбаатар - 49 дүгээр салбар, 922
  •  976-11-458654, Fax: 976-11-458654
  •  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.
Та бөөгийн тухай мэдлэг хаанаас авдаг вэ?
http://www.zoofirma.ru/