Бурханы шашинд тохируулж, засагдсан тэнгэрийн дуудлага
Өөхөн цагаан өндгийг
Сөхөрч суугаад дуудъя
Өндгөн цагаан биеийг
Өндөлзүүлж суугаад дуудъя
Авгалдайн онгон орж-Гүүр тавьсан гөлмийн эзэд хойт үеийн хонгор их сайдууд Мэнд амар! Гэсээр орж ирнэ. Хүмүүс Мэнд ээ! Өлгөндөө бид мэнд байна аа. Өндөртөө та бүхэнд мэнд үү? Гэж Авгалдайн онгодтой мэндэлдэг. Хэний хэрэг зориг, юуны тулд яах гэж намайг дуудав та нар гэж асуудаг. Тэгвэл онгоны хэлмэрч нар хэрэг зоригоо айлтган мэдүүлнэ. Тийм тийм хүн тэгээд өл хөх ухна үхлийн эзний үүдэнд тавьж байна. Амь насыг нь зольж, аварч хайрлагтун, аваачиж хүргэж өгөгтүн гэж таныг хэмээн залбирч мөргөж байна гэхэд Авгалдайн онгон зөвшөөрч Улаан тамхи унд минь, хавуучи тамхи хав минь гэж тамхи нэхмэгц гаансанд нэрж өгнө. Архи сархад аялгалж өгнө.
Монгол бөөгийн шүтлэнтэгүүдийн үздэгээр ертөнцийн зургаан их хаадын нэг-Лусын хаан. Гол мөрөн, тэнгис далай, ус чийгийг дээдлэн шүтдэгтэй холбоотой бөө нар усны их хаанд өргөл өргөн тайллага тахилга тавьдаг эртний ёс бий. Монголчууд загасыг урт настай амьтан хэмээн зарим газар загасны мах идэхийг цээрлэдэг ёс бий.
Аварга могой-Монгол бөөгийн шүтлэгтэнгүүдийн үздэгээр ертөнцийн зургаан их хаадын нэг газар уснаа явагч могойн хаан бөгөөд газар лусыг тэнгэртэй холбогч, ер бусын сонор сэрэхүйтэй амьтан тул түүнийг шүтэж бөөгийн хувцас хэрэглэлд эр, эм аварга могойн дүрсийг хадаж шүтдэг.
- Эрх олгох, олох, бөө болох эрх олж авах, уг барих, босох, залаалах зэрэгтэй адил утгатай.
Багш нь шавьдаа абишиг хүртээж байдаг бол шавь нь абишиг авдаг. Шарын шашины гаралтай үг, зан үйл болно. Дээхэн үед есөн абишиг хүртэж байж зайран болдог ёсыг шарын шашин дэлгэрсэн үеэс тогтоосон ажээ. Хүнд бэрх сорилуудыг давуулдаг нь нэг талаар бөө болох зорилгыг мохоох гэсэн далд санаатай байжээ.
“Авай” Гэсэр- XI зууны Монголын нүүдэлчин овог аймгуудын нэгэн хаан байсан Гэсэр хаанд зориулсан “Гэсэр тууль”-ыг XVII-XVIII зууны үед монголчууд зохиохдоо бөөгийн яруу найрагийг ашигласан бөгөөд Гэсэр туульст анх удаа 99 тэнгэрийн тухай оруулсан нь онцгой тэмдэглэлтэй.
Ногоон дарь гэж Монголчуудын заналт дайсан бурханы шулам хүүхний сүнс гэдэг. Тангуд шуламын тарнийг уншиж үрээ аврана гэдэг юу л бол. Гэтэл чивэлт шуламыг дуудах тарнийг бид бор халзан туулайн домог болтол алдаршуулжээ. Чөтгөр шуламууд өөрсдийгөө дуудуулахын тулд элдэв ховсоо жатга ашиглаж тарни уншуулдаг. Тарни уншсан эхийн хүүхдийн биед чөтгөр орох боломжоо хайсан байх. Нялх хүүхдийн сүнс хялбархан хулгайлагддаг. Салхинд настас дэрвэх төдийд нялхсын сүнс үрэгдэг юм. Хэрвээ хүүхдийн сүнсийг хулгайлах боломж шуламд олдвол Монгол эх хоосон хүүхдийн биеийг тэвэрч үлдэнэ. Ямартай ч гэсэн тарни уншихад шулам ирдэг нь үнэн. Монгол нялхсыг мангас бурхад ламаар дамжуулж нэр өгөх, тарни уншуулах, сүнс наах, хувилгаанд алдаршуулах, шавьлах, эмлэх зэргээр сүнсийг нь хулгайлж мэрэгшсэн юм байна. Монголчууд Бид найман зуун жилийн турш чөтгөр, шуламын зугаа наадам, доог тохуурхал болж буурч доройтжээ.
Хүн Судлаач Боржигон Болдбаатар
Бөө олноороо төрөх тэр цагт удмын олондоо эерэгжүүлэн ойлгуулах ганц үнэн нь энэ улаач чинь удмаа хамгаалах гэж босч байгаа юмаа, өвөг дээд эсүүд нв удмын үрсээ хамгаалж дэмжихээр ирсэн юм гэх тайлбар. Удмынхаа дээд эсүүдийн хамгаалалт орох гэсэн үрсүүд нь учран золгож, хар бараанаа таслуулж, хазгай заяагаа тэглүүлэн, хаалга үүдээ нээлгэж, хамаарч тэднээрээ дэмжүүлсэн нь олон.
Төрт монголын төрийн сүр
Төвшин олны итгэлийн сүү
Хүлэгт монголын хүйн чулуу
Хүмүүн монголын ургийн сахиул
Буурал төрийн удмын хэлхээ
Будант түүхийн амин гэрч
Булавч дардайх атга үнэн
Буян нүглийн хатуу дэнс
Харийн хөлд хамагдан хийсч
Хатуу орчлонгийн жамаар уусч
Хамаг монголын үнсэнд хийсч
“Угтаж мэдээд, тосож бэлдээд, тэсэж үлдэх”
Ирээдүйг урьдчилан мэдэх хүсэл бол хүн төрлөхтний мөнхийн хүсэл. Хэрвээ маргааш юу болохыг мэддэгсэн бол ямарч хүн элдэв саад бэрхшээл хохирлыг тойрч гарах арга замаа олох байсан. Гэвч хүн маргааш эсвэл өнөө орой юу болохыг урьдчилан мэдэх чадваргүй байдаг. Ерөнхий юу болохыг хүн бүр гадарлана. Харин ер бусын тохиолдлыг урьдчилан мэдэх бололцоогүй. Аливаа ард түмэн, үндэстэн ястанд алс хэтийн явдлыг зөгнөхөөс өмнө өнөө маргаашийн хэрэг явдлыг хаашаа эргэж юу болох нь вэ? хэмээн урьдаас таамаглан мэдэх хэрэгцээ урьд ч өнөө ч байсаар ирсэн, хойшид ч байх нь гарцаагүй. Ирээдүйг урьдчилан харах хэрэгцээг хангахын тулд мэргэ төлгө үүсэн бий болжээ. Мэргэ төлгө бол ирээдүйн дохио, зөн совингийн тусгал байдаг бөгөөд мэргэлж мэдсэн зүйлдээ анализ хийж эергээр зохицуулах хэрэгтэй.
Мэргэ төлгө худал хэлэх, андуурах гэж үгүй, харин мэргэ тавигч түүнийг андуу зөрүү тайлдаг болой. Энэ нь түүний туршлага авъяас чадвараас ихээхэн шалтгаална. Монголчуудын мэргэ 40 гаруй төрөл. Үүн дотроос далны мэргэ, есөн зоосны мэргэ, дөчин нэгэн чулууны мэргэ эдгээр мэргүүд нь эртний уламжлалт үндэсний мэргэ төлгийн хувьд олон зууны турш үе дамжин уламжлагдан ирсэн болохоор өндөр шалгуур давсан юм.
ФОТО
ВИДЕО
